Ο χαμένος παράδεισος

(Αποσπάσματα από το ομότιτλο βιβλίο του Giles Milton).

«Λοιπόν, σε ποια γλώσσα θα θέλατε να συνομιλήσουμε;» με ρωτάει ο Πέτρος Μπρούσαλης, ενενήντα τριών ετών, όταν τον επισκέπτομαι στο σπίτι του στην Αθήνα. Μιλάει με προφορά τραγανιστή και παλιομοδίτικη σαν μπισκότο Χάντλυ εντ Πάλμερ. «Ελληνικά, γαλλικά ή αγγλικά; Τα αγγλικά μου είναι λιγάκι «σκουριασμένα» για την εποχή μας». Η προφορά του είναι η προφορά της εδουαρδιανής γκουβερνάντας του, τα αισθήματά του αυτά ενός ανθρώπου που δεν συνήλθε ποτέ από την απώλεια της παιδικής του ηλικίας. «Ξεχάστε την Κωνσταντινούπολη, την Αλεξάνδρεια και τη Βηρυτό» λέει. «Η Σμύρνη πριν από την καταστροφή ήταν το πιο κοσμοπολίτικο μέρος του κόσμου».
Στη Σμύρνη έδρευαν δεκαεπτά εταιρείες που εμπορεύονταν αποκλειστικά είδη πολυτελείας τα οποία εισάγονταν απευθείας από το Παρίσι. Και όταν ο πατέρας του Πέτρου ήθελε να διαβάσει μια καθημερινή εφημερίδα, μπορούσε να διαλέξει ανάμεσα σε έντεκα ελληνικές, επτά τουρκικές, επτά αρμενικές, τέσσερις γαλλικές και πέντε εβραϊκές, για να μην αναφέρουμε όσες εισάγονταν από σχεδόν κάθε ευρωπαϊκή πρωτεύουσα.
Ανάμεσα στο μεγαλείο των μεγαλοπρεπών κτιρίων της Σμύρνης [1]υπήρχε έντονη ανθρώπινη δραστηριότητα. Γυρολόγοι και μικροπωλητές πουλούσαν την πραμάτεια τους πάνω στην προκυμαία, που είχε μήκος κοντά ενάμισι χιλιόμετρο. Νερουλάδες κουβαλούσαν τα κουδουνιστά μπρούντζινα δοχεία τους, ενώ χότζες-ιεροδιδάσκαλοι του Ισλάμ- μουρμούριζαν προσευχές, ελπίζοντας να κερδίσουν κάνα δυο δεκάρες. Και φτωχοί δικολάβοι, συνήθως Ιταλοί, παρέδιδαν μαθήματα ξένων γλωσσών σε τιμή ευκαιρίας.

«Έβλεπες όλες τις φυλές…» θυμάται ο Γάλλος δημοσιογράφος Γκαστόν Ντεσάν. «Ελβετούς ξενοδόχους, Γερμανούς εμπόρους, Αυστριακούς ράφτες, Άγγλους μυλωνάδες, Ολλανδούς εμπόρους σύκων. Ιταλούς χρηματιστές, Ούγγρους γραφειοκράτες, Αρμένιους πράκτορες και Έλληνες τραπεζίτες».



Η προκυμαία ήταν γεμάτη εύθυμα μπαρ, ζυθοπωλεία και σκιερά υπαίθρια καφενεία, που οι μυρωδιές των εδεσμάτων τους γαργαλούσαν τον ουρανίσκο. Η μυρωδιά της ψημένης κανέλας κυριαρχούσε σε ένα αρμένικο ζαχαροπλαστείο. Καπνός με άρωμα μήλου αναδινόταν από τους ναργιλέδες στα τουρκικά καφενεία. Καφές κι ελιές. Τριμμένη μέντα και αρμανιάκ-κάθε μυρωδιά ήταν ξεχωριστή και όλες μαζί μαρτυρούσαν την παρουσία δεκάδων γαστριμαργικών παραδόσεων. Στα εστιατόρια του λιμανιού της Σμύρνης έβρισκες τα πάντα: γλυκά του Καυκάσου, boeuf à la mode, ελληνικές πίτες και πουτίγκες του Γιόρκσάιρ.
Ο πρόξενος των Η.Π.Α. Τζορτζ Χόρτον θυμόταν ότι κάθε καφενείο «είχε τα δικά του πολιτάκια, δηλαδή ορχήστρες με κιθάρα, μαντολίνο και τσίτερ. Οι οργανοπαίχτες πρόσθεταν μεγάλο μπρίο στο ρεπερτόριό τους με την εκτέλεση τοπικών τραγουδιών και αυτοσχεδιασμών… Το κέφι των Σμυρνιών ήταν ασυγκράτητο» [2].

Οι κοινότητες/συνοικίες της Σμύρνης.

Στην πόλη κυριαρχούσε το ελληνικό στοιχείο. Ο πληθυσμός των Ελλήνων άγγιζε τις 320.000 ψυχές και είχαν το μονοπώλιο των ξερών σύκων, της σουλτανίνας και των βερίκοκων-προϊόντα για τα οποία η Σμύρνη ήταν ξακουστή. Επιπλέον ήταν ιδιοκτήτες πολλών από τις μεγαλύτερες επιχειρήσεις της πόλης, ανάμεσα στις οποίες περιλαμβάνονταν τα δύο μεγαλύτερα πολυκαταστήματα, του Ξενόπουλου και το Ορισντιμπάκ, που εμπορεύονταν αγαθά εισαγόμενα από όλον τον κόσμο.
Οι Έλληνες διέπρεπαν σε κάθε κοινωνικό τομέα και σε κάθε επάγγελμα. Η Σμύρνη καμάρωνε για τις πολλές ορθόδοξες εκκλησίες της και τα εξίσου πολλά σχολεία της. Ο νεαρός Αριστοτέλης Ωνάσης ήταν ένας από τους πολλούς έλληνες Σμυρναίους που φοίτησαν στην περίφημη Σχολή Αρώνη. Στην ιδιοκτησία των Ελλήνων βρίσκονταν ακόμη πολλά από τα καλύτερα ξενοδοχεία, ζυθοπωλεία και καφενεία της πόλης.
Επίκεντρο της επιχειρηματικής δραστηριότητας των Ελλήνων ήταν η προκυμαία, εκεί όπου οι πλουσιότεροι έμποροι είχαν τις αποθήκες τους. «Στην προκυμαία άκουγες όλες τις γλώσσες του κόσμου» θυμάται ο Πέτρος Μπρούσαλης «και έβλεπες πλοία από παντού. Υπήρχαν τόσα πολλά πλοία, που αναγκάζονταν να αράζουν με την πρύμνη στην προκυμαία».

Το λιμάνι ήταν ένα από τα αξιοθέατα της Σμύρνης. Υπήρχαν τριάντα τρεις ατμοπλοϊκές εταιρείες που ανεφοδίαζαν με καύσιμα τα φορτηγά που κατέφθαναν καθημερινά από το Λονδίνο, το Λίβερπουλ,τη Μασσαλία, τη Γένοβα, το Μπρίντεζι, την Τεργέστη και την Κωνσταντινούπολη, όπως και από τα μεγαλύτερα λιμάνια του Λεβάντε.

Καθώς τα εμπορεύματα και οι καρποί φορτώνονταν στα φορτηγά πλοία, ο παππούς του Πέτρου επέλεγε τα πιο ώριμα και ζουμερά σύκα για να φιλέψει με αυτά το νεαρό εγγονό του. «Τον θυμάμαι επίσης να διαλέγει κάθε χρόνο ένα κιβώτιο που προοριζόταν για δώρο στο βασιλικό ζεύγος της Μεγάλης Βρετανίας».
Οι Έλληνες ζούσαν σε όλη την πόλη.

Η ευρωπαϊκή κοινότητα είχε συναθροιστεί στην ελληνική συνοικία, πίσω ακριβώς από την προκυμαία. Η οδός των Φράγκων ήταν η κεντρική οδική αρτηρία που διέτρεχε την ευρωπαϊκή συνοικία. Είχε σχεδιαστεί πολύ πριν από την εμφάνιση του αυτοκινήτου και ήταν υπερβολικά στενή-ακόμα και για να χωρέσει την ανθρώπινη κυκλοφορία. Κι όμως, παρά το στριμωξίδι, τη ζέστη, το θόρυβο και τις συγκρούσεις με γαϊδούρια και καμήλες, παρέμενε ο πιο δημοφιλής εμπορικός δρόμος σε όλη την πόλη. Εκτός των άλλων, εδώ βρίσκονταν και οι μεγάλες τράπεζες της πόλης- η τουρκική Αυτοκρατορική Οθωμανική Τράπεζα, η γαλλική Κρεντί Λυονναί, η βρετανική Μπρίτις Οριένταλ και η αυστριακή Τράπεζα της Βιέννης. Τουλάχιστον επτά χώρες διέθεταν τα δικά τους ταχυδρομικά δίκτυα, που λειτουργούσαν παράλληλα με τα Οθωμανικά Ταχυδρομεία. Επίσης υπήρχαν αρκετές δεκάδες ασφαλιστικές εταιρείες.
Το πιο φανταχτερό κτίριο της ευρωπαϊκής συνοικίας ήταν το Γκραντ Οτέλ Κράιμερ Παλάς, με το αχανές λόμπι και τις μεγάλες τραπεζαρίες του. Ο ταξιδιωτικός οδηγός του Μπέντεκερ συνιστούσε ιδιαιτέρως την παγωμένη ξανθιά μπύρα που εισαγόταν απευθείας από το Μόναχο. Το Γκραντ Οτέλ πρόσφερε επίσης γερμανικές εφημερίδες και είχε το πιο καλό εστιατόριο της πόλης που σέρβιρε σπεσιαλιτέ όπως το sauerbraden και το blanquette d’agneau σε μια θορυβώδη διεθνή πελατεία. «Άγγλοι, Έλληνες και Γερμανοί πηγαινοέρχονταν. Μερικοί πελάτες φορούσαν ινδικά τουρμπάνια, άλλοι ρούχα στην τελευταία λέξη της μόδας από το Λονδίνο».
Ακριβώς δίπλα στην ευρωπαϊκή περιοχή της Σμύρνης υπήρχε η δραστήρια αρμενική συνοικία, που στέγαζε άλλη μία ακμάζουσα κοινότητα της πόλης. Οι Αρμένιοι αριθμούσαν περί τις δέκα χιλιάδες ψυχές και είχαν τη φήμη ανθρώπων φίλεργων και ευσυνείδητων.

Η γειτονική εβραϊκή συνοικία ήταν κατά παράδοση μία από τις πιο βρόμικες. Όμως, έως το 1909, όταν την επισκέφτηκε ο Μαρσέλ Μιρτίλ, είχε εκσυγχρονιστεί και οι συνθήκες υγιεινής ήταν ικανοποιητικές. Ωστόσο, διατηρούσε την γραφικότητα που είχε σαγηνεύσει τους ταξιδιώτες του περασμένου αιώνα. Οι γυναίκες εξακολουθούσαν να φορούν παραδοσιακές ενδυμασίες της Ανατολής και φημίζονταν για την ομορφιά τους. Οι Εβραίοι ένιωθαν εξίσου άνετα όταν έκαναν δουλειές με τους Έλληνες ή τους Τούρκους. «Είναι εξαιρετικά γλωσσομαθείς» γράφει ο Γκαστόν Ντεσάν «και μπορούν να μιλούν τουρκικά με τους Τούρκους και ελληνικά με τους Έλληνες». Σημείωσε με ενδιαφέρον ότι μεταξύ τους εξακολουθούσαν να μιλούν μια ισπανική διάλεκτο, κληρονομιά του διωγμού τους από την Ισπανία το 1492.

Οι Αμερικανοί ήταν μάλλον νεοαφιχθέντες. Άρχισαν να φτάνουν στη Σμύρνη στα τέλη του δέκατου ένατου αιώνα και σύντομα εξελίχθηκαν σε μία από τις πλέον δραστήριες κοινότητες της πόλης. Στην πλειοψηφία τους ζούσαν στον Παράδεισο –μια μεγάλη παροικία στις παρυφές της πόλης και ίδρυσαν σημαντικά εκπαιδευτικά και ανθρωπιστικά ιδρύματα [3]. Απασχολούσαν πολλές χιλιάδες εργάτες και έχαιραν μεγάλου σεβασμού για το φιλανθρωπικό τους έργο. Τους εκπροσωπούσε επάξια ο εκδηλωτικός Αμερικανός πρόξενος Τζορτζ Χόρτον, που βρισκόταν στην καρδιά κάθε κοινωνικής εκδήλωσης. «Τσάγια, χοροί, μουσικά απογεύματα και βραδιές δίνονταν στα πολυτελή σαλόνια των πλουσίων Αρμενίων και Ελλήνων» γράφει. "Υπήρχαν τέσσερις μεγάλες λέσχες, η Cercle de Smyrne (Κύκλος της Σμύρνης), στην οποία σύχναζαν κυρίως Βρετανοί, Γάλλοι και Αμερικανοί, η Sporting,που διέθετε ένα όμορφο κτίριο με κήπο στην προκυμαία, η ελληνική λέσχη και μια λέσχη στην εξοχή, γνωστή ως Country Club κοντά στο Αμερικανικό Κολέγιο, με εξαιρετικό γήπεδο γκολφ και ιππόδρομο" [4].

Η γραφική τουρκική συνοικία της πόλης απλωνόταν στις βραχώδεις πλαγιές του όρους Πάγος (Κιζίλ νταγ). Αυτή η περιοχή ήταν η πλέον πυκνοκατοικημένη, γεμάτη από σχεδόν ετοιμόρροπα κτίσματα –ένας λαβύρινθος από κατοικίες, καφενεία, μικρά καταστήματα και τζαμιά.

Οι 140.000 άνθρωποι που ζούσαν εκεί ήταν στην πλειονότητά τους τεχνίτες και μάστορες «που κατασκεύαζαν μπακιρένια σκεύη, κουδούνες για καμήλες, πέταλα, λουκέτα, αλυσίδες και βαρέλια για τη συγκομιδή των σύκων». Έτσι γράφει ο σερ Τσαρλς Ουίλσον- συγγραφέας του Murray’s Handbook (γνωστός ταξιδιωτικός οδηγός του δεκάτου ενάτου αιώνα), προσθέτοντας ότι αυτοί ήταν οι μόνοι Τούρκοι που εξακολουθούσαν να φορούν παραδοσιακά ενδύματα.

Οι επισκέπτες πλημμύριζαν το σουκ (παζάρι) αναζητώντας την Ανατολή του παραμυθιού. Μολονότι οι τούρκοι κατείχαν δευτερεύοντα ρόλο στο εμπόριο της Σμύρνης, κυριαρχούσαν στα πολιτικά δρώμενα της πόλης. Ο Οθωμανός διοικητής της Σμύρνης (βαλής) ήταν πάντα τούρκος και πρωταρχικός του στόχος ήταν να υπηρετήσει τα συμφέροντα όλων των διαφορετικών εθνοτήτων που ζούσαν στην Σμύρνη. Μια ματιά στην απογραφή του 1913 αποκαλύπτει τις δυσκολίες της αποστολής του. Οι χριστιανοί της Σμύρνης υπερτερούσαν αριθμητικά των μουσουλμάνων, σε αναλογία μεγαλύτερη του δύο προς ένα. Στην πόλη του βαλή οι χριστιανοί αποτελούσαν την πλειοψηφία, παρόλο που αυτή βρισκόταν στον μουσουλμανικό κόσμο. Για πολλούς τούρκους –ιδιαίτερα για τους υπουργούς της κυβέρνησης στην Κωνσταντινούπολη- η Σμύρνη ήταν η πόλη των απίστων.

Η λεβαντίνικη κοινότητα ήταν μακράν η πλουσιότερη της πόλης [5]. Ευρωπαϊκής καταγωγής, αλλά έχοντας αφομοιώσει τους τρόπους της Ανατολής, τα μέλη της ζούσαν στην Τουρκία από τα χρόνια της βασιλείας του Γεωργίου Γ’.

Είχαν βοηθήσει περισσότερο από κάθε άλλη κοινότητα στο πλάσιμο μιας Σμύρνης -κατ’εικόνα και ομοίωσή τους- πλούσιας, κοσμοπολίτικης, με μεικτό αίμα και διαφορετικές πολιτισμικές κληρονομιές.

Στα εργοστάσια και στα ορυχεία τους εργάζονταν όλοι, ανεξαρτήτως φυλής ή εθνικότητας. Και η έγνοια τους για το εργατικό προσωπικό τους είχε ευγενή κίνητρα και εκδηλωνόταν με φιλανθρωπικές πράξεις. Τις σκοτεινές ημέρες του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, πολλές οικογένειες της Σμύρνης χρωστούσαν την ζωή τους στους Λεβαντίνους κροίσους.
Η πλειονότητα των Λεβαντίνων ζούσε στο Κορδελιό, στο Βουτζά ή στον Παράδεισο, τρία από τα πιο ακριβά και περιζήτητα εξοχικά προάστια της Σμύρνης. Οι οικογένειες Ζιρώ, Γουντ, και Πάτερσον –όπως και πολλές άλλες- ζούσαν σε ανακτορικές επαύλεις. Όλες κατείχαν μυθικές περιουσίες.

Η συμβίωση των κοινοτήτων της Σμύρνης.

«Τα πηγαίναμε καλά με τους Τούρκους», θυμάται ένας Έλληνας ονόματι Ηλίας Κουρκούλης, ένας από τους πολλούς πρόσφυγες που ρωτήθηκαν για τη ζωή που άφησαν πίσω τους το ’22. «Τους επισκεπτόμασταν συχνά και τα σπίτια μας ήταν δίπλα στα δικά τους. Περνούσαμε μαζί τις ώρες της σχόλης μας και παίζαμε στην ίδια ποδοσφαιρική ομάδα».

Ως τις αρχές του εικοστού αιώνα, οι ζωές των διαφόρων εθνοτήτων συνέκλιναν.

Οι κοινότητες δανείζονταν ελεύθερα η μια τα έθιμα της άλλης, και επιπλέον υιοθετούσαν ατάκες και εκφράσεις του καθημερινού λόγου.
Καθώς οι γείτονες γίνονταν φίλοι, προσκαλούσαν ο ένας τον άλλον σε γιορτές και πανηγύρια. Όταν η νεαρή Ελληνίδα Αγλαΐα Κοντού παντρεύτηκε, το ζευγάρι έλαβε μερικά υπέροχα δώρα από τους Τούρκους γείτονές τους. «[Ένας] μας έδωσε ένα μακρύ ρολόι με έναν αετό που σήμαινε τις ώρες. Σε μια άλλη περίσταση, εμείς τους κάναμε δώρο ένα γραμμόφωνο με επτά δίσκους».
Σε μια τόσο ετερογενή πόλη, ήταν αναπόφευκτες οι σποραδικές κοινωνικές εντάσεις, ειδικά μεταξύ των λιγότερο μορφωμένων. Το εβραϊκό Πάσχα ήταν μια στιγμή έντασης ανάμεσα σε Έλληνες και Εβραίους. Ανάμεσα στους μεγαλύτερους σε ηλικία, υπήρχαν άνθρωποι –κυρίως αναλφάβητοι- που πίστευαν στις πανάρχαιες δεισιδαιμονίες σύμφωνα με τις οποίες οι Εβραίοι θυσίαζαν ένα χριστιανόπουλο για να αναμείξουν το αίμα του με τον άζυμο άρτο της λατρείας τους. Όταν, το 1901, ένα μικρό Ελληνόπουλο εξαφανίστηκε, ο όχλος ξεχύθηκε στην εβραϊκή συνοικία και σήμανε τις καμπάνες μιας παρακείμενης εκκλησίας καλώντας τους χριστιανούς στα όπλα. Ο ελληνορθόδοξος μητροπολίτης και η διοίκηση της πόλης έσπευσαν να καταδικάσουν τις πράξεις του όχλου. Οι πρωταίτιοι συνελήφθησαν και κατέληξαν στο δικαστήριο. Ο εξευτελισμός τους ήταν πλήρης όταν το χαμένο ελληνόπουλο βρέθηκε σώο και αβλαβές.
Τέτοια δυσάρεστα περιστατικά ήταν σπάνια και καταστέλλονταν ταχύτατα από το βαλή της πόλης, τον Ραχμί μπέη. Το γράμμα του νόμου πάντα υπερίσχυε και για πάνω από μισό αιώνα –από τις αρχές της δεκαετίας του 1860 μέχρι το 1914- η Σμύρνη ήταν μία από τις πιο «φωτισμένες» πόλεις του κόσμου.

Οι ευρωπαίοι διανοούμενοι που επισκέπτονταν την Σμύρνη γοητεύονταν παρατηρώντας μια τέτοια πολυφυλετική πόλη από κοντά.

Τα σύννεφα του πολέμου καλύπτουν την Σμύρνη.

Ο πληθυσμός της Σμύρνης συνέχισε να απολαμβάνει τις χαρές της ζωής καθ’όλη τη διάρκεια της άνοιξης του 1914. Στα σαλόνια των λεσχών δίνονταν απογευματινά τσάγια και στο υπαίθριο θέατρο Αλάμπρα ανέβαιναν παραστάσεις ιταλικής οπερέτας.

Όμως, καθώς πλησίαζε το Πάσχα, γινόταν φανερό ότι τα όμορφα παράλια στα βόρεια της Σμύρνης βρίσκονταν σε βαθιά αναταραχή.

Χιλιάδες μουσουλμάνοι πρόσφυγες είχαν διαφύγει πανικόβλητοι από τη συνεχιζόμενη πολεμική αναμέτρηση στα Βαλκάνια και τώρα γύρευαν εκδίκηση.

Στόχος τους ήταν η ελληνική κοινότητα που ζούσε στα παράλια της Τουρκίας στο Αιγαίο.

Η κρίση ξέσπασε τον Μάιο του 1914, όταν μεγάλος αριθμός προσφύγων έφτασε στην κωμόπολη Αδραμμύτιο, περίπου εκατόν δέκα χιλιόμετρα βόρεια της Σμύρνης.

Συνοδεύονταν από ένοπλα σώματα, τους τσέτες, άτακτους πολεμιστές που ήταν οπλισμένοι με ρόπαλα, μαχαίρια και τουφέκια.

Ξεχύθηκαν στο κέντρο της πόλης και άρχισαν να λεηλατούν σπίτια και καταστήματα ελληνικής ιδιοκτησίας.

Τα γραφεία των πλουσίων εμπόρων της πόλης, της οικογένειας Καζάζη, καταστράφηκαν και τους δόθηκε διορία είκοσι τεσσάρων ωρών για να εγκαταλείψουν την Τουρκία.

Όταν η οικογένεια απηύθυνε έκκληση στους Οθωμανούς ηγεμόνες για βοήθεια, αντιμετώπισε ένα τείχος σιωπής.

Η κυβέρνηση της Κωνσταντινούπολης δεν είχε ακόμα συνέλθει από τις απανωτές στρατιωτικές ήττες στα Βαλκάνια και δεν είχε καμία διάθεση να υπερασπιστεί τους Έλληνες που ζούσαν στην επικράτειά της.
Έτσι, «αντί να αποθαρρύνουν [τους ατάκτους]» γράφει ο Άρνολντ Τόυνμπι, ο οποίος τα επόμενα χρόνια θα ταξίδευε πολύ στην Τουρκία, «οι αρχές τους οργάνωναν, τους εξόπλιζαν και τους παρείχαν ελευθερία να φέρουν τα αποτελέσματα που κι οι ίδιες επιθυμούσαν, αλλά προτιμούσαν να μην επιδιώκουν ανοικτά»[6].
Η λεηλασία του Αδραμυττίου υπήρξε η αρχή ενός δύσκολου καλοκαιριού, που σφραγίστηκε από τις διώξεις των ελληνικών κοινοτήτων που ζούσαν επί αιώνες στα τουρκικά παράλια του Αιγαίου[7].

***

Ο κύκλος της ωμής βίας έφτασε στο αποκορύφωμά του στην προκυμαία της Σμύρνης, τον Σεπτέμβριο του 1922. Τα γεγονότα αυτά, με παραστατικό και ζωντανό τρόπο, διαδραματίζονται μέσα στο υπέροχο βιβλίο του Giles Milton [8], το οποίο γνωρίζει μεγάλη επιτυχία στην Ελλάδα (έχει κάνει ήδη πέντε εκδόσεις μέσα σε λίγους μήνες). Ένα βιβλίο που νομίζω θα συναρπάσει όποιον τον διαβάσει, αφού ο αφηγηματικός του τόνος που το κάνει να μοιάζει με λογοτεχνικό έργο είναι εκπληκτικός και ο αναγνώστης μαγνητίζεται και καταπίνει τις σελίδες του. Ειδικά, η λεπτομερής καταγραφή της καταστροφής της Σμύρνης είναι τόσο ζωντανή που νομίζεις ότι βρίσκεσαι κάπου εκεί.

Εγώ, διάβασα τις 448 σελίδες του μέσα σε μία εβδομάδα και πραγματικά συγχαίρω τον Giles Milton για την εκπληκτική δουλειά που έκανε. Ο Milton, δεν χαρίζεται σε κανέναν. Ούτε στον ελληνικό στρατό και τα όσα έκανε κατά την προέλασή του στα βάθη της Μικράς Ασίας, αλλά ούτε και στους τούρκους σχετικά με την καταστροφή της Σμύρνης και όσον αφορά το φασιστικό στήσιμο του τουρκικού κράτους μέσω της φυσικής εξόντωσης των μειονοτήτων. Ειδικά για τη φωτιά στη Σμύρνη παρουσιάζει πλήθος μαρτυριών (όχι ελλήνων ή τούρκων) οι οποίες δεν αφήνουν καμία αμφιβολία για το ότι ο τουρκικός τακτικός στρατός έκαψε την Σμύρνη.

Κάνει επίσης μια πολύ ενδιαφέρουσα προσέγγιση της προσωπικότητας του δαιμονοποιημένου Αριστείδη Στεργιάδη.
Μεγάλη παραφωνία η μετάφραση του εκδοτικού οίκου που διανέμει το βιβλίο (Εκδόσεις Μίνωας). Ο πρωτότυπος τίτλος είναι «Paradise lost, Smyrna 1922: The Destruction of Islam’s City of Tolerance”, και ο οποίος μεταφράστηκε σε: «Χαμένος Παράδεισος, Σμύρνη, 1922, Η καταστροφή της μητρόπολης του μικρασιατικού Ελληνισμού» (!!!).

Κλείνω, με ένα απόσπασμα από τα όσα κατέγραψε ο George Horton, ο Αμερικανός πρόξενος της Σμύρνης, φεύγοντας από την φλεγόμενη Σμύρνη με πλοίο του Αμερικανικού Πολεμικού Ναυτικού:
«Τη στιγμή πού το αντιτορπιλικό απομακρυνόταν απ' την τρομερή σκηνή και ερχόταν στο σκοτάδι, οι φλόγες πού τώρα λυσσομανούσαν επάνω σε μια εκτεταμένη περιοχή της πόλεως, δυνάμωναν διαρκώς σε λαμπρότητα παρουσιάζοντας μια σκηνή απαίσιας και τρομερής μεγαλοπρέπειας. Ιστορικοί και αρχαιολόγοι δήλωσαν ότι δεν γνωρίζουν παρά μόνο ένα γεγονός στα χρονικά του κόσμου πού θα μπορούσε να συγκριθεί ως προς την αγριότητα,
την έκταση και ως προς όλα τα στοιχεία φρίκης, σκληρότητας και ανθρώπινου πόνου προς την καταστροφή της Σμύρνης και του Χριστιανικού πληθυσμού της απ' τους Τούρκους, κι' αυτό ήταν η καταστροφή της Καρχηδόνος απ' τους Ρωμαίους.
Πραγματικά στην Σμύρνη, τίποτε δεν έλειπε σχετικά με την θηριωδία, την ακολασία, τη σκληρότητα και όλη τη μανία του ανθρώπινου πάθους, το οποίο εξ αιτίας της ολοκληρωτικής αναπτύξεώς του, κατεβάζει το ανθρώπινο γένος σε επίπεδο χαμηλότερο κι απ' το πιο σκληρότερο και φρικτότερο επίπεδο του κτήνους.

Γιατί καθ' όλη τη διάρκεια του διαβολικού αυτού δράματος οι Τούρκοι λήστευαν και βίαζαν. Ακόμα και ο βιασμός μπορεί να κατανοηθεί σαν ένα ορμέμφυτο της φύσεως, ακαταγώνιστο ίσως, όταν τα πάθη εξαπλώνονται άγρια μέσα σε έναν λαό χαμηλής νοοτροπίας και κατώτερου πολιτισμού, αλλά ο επανειλημμένος βιασμός γυναικών και κοριτσιών δεν μπορεί ν' αποδοθεί ούτε σε θρησκευτική μανία, ούτε σε κτηνώδη πάθη.

Ένα απ' τα δυνατώτερα συναισθήματα που πήρα μαζί μου απ' τη Σμύρνη ήταν το συναίσθημα της ντροπής, διότι ανήκα στο ανθρώπινο γένος» [9].

doctor
_______________________________________

[1] Οι επιβλητικές τράπεζες και οι λέσχες της προκυμαίας ήταν απτά σύμβολα της ακμής της Σμύρνης. Το Σπόρτινγκ Κλαμπ, το Γκραντ Οτέλ Κράιμερ Παλάς και το Θέατρο της Σμύρνης ήταν μεγαλόπρεπα κτίρια που ο λευκός όγκος τους αστραποβολούσε κάτω από το φως του ήλιου και τα καθιστούσε ορατά από απόσταση χιλιομέτρων.
[2] George Horton, Η μάστιγα της Ασίας (Blight of Asia), σ.102.
[3] Ανάμεσα σε αυτά ήταν το Αμερικανικό Διεθνές Κολέγιο (American International College) για αγόρια, ένα Διεθνές Αμερικανικό Διακολεγιακό Ινστιτούτο (International American Collegiate Institute) για κορίτσια, καθώς και παραρτήματα της ΧΑΝ και της ΧΕΝ. Είχαν επίσης στην ιδιοκτησία τους την εταιρεία Standard Oil Company, που η μεγάλη της δεξαμενή δέσποζε στο άκρο της προκυμαίας.
[4] Horton, ό.π. σσ.101-2.
[5] Είχαν τα μεγαλύτερα οικονομικά συμφέροντα σε κάθε σχεδόν εμπορική δραστηριότητα της πόλης. Ήλεγχαν τις ναυτιλιακές εταιρείες της Σμύρνης, όπως και τις ασφαλιστικές, τα ορυχεία, τις τράπεζες και τις περισσότερες κερδοφόρες επιχειρήσεις εισαγωγών-εξαγωγών. Τα βαμβακερά υφάσματα και τα χαλιά ήταν δύο από τα σημαντικότερα εξαγώγιμα προϊόντα και τους είχαν εξασφαλίσει τα θεμέλια για τις τεράστιες περιουσίες τους. Άλλη μια εξαιρετικά κερδοφόρα δραστηριότητα ήταν οι εξαγωγές ξηρών καρπών. Επίσης, οι Λεβαντίνοι εισήγαν πολλά αγαθά στην Τουρκία, μεταξύ άλλων καφέ, ζάχαρη και γούνες. Η κλίμακα των επιχειρηματικών δραστηριοτήτων τους ήταν πραγματικά τεράστια. Ένας από τους εμπορικούς κλάδους των επιχειρήσεων της οικογένειας Ζιρώ, η Ανατολική Εταιρεία Ταπητουργίας (Oriental Carpet Manufacturing Company), απασχολούσε 150.000 ανθρώπους, πολλοί από τους οποίους ήταν κάτοικοι της Σμύρνης. Η επιχειρηματική αυτοκρατορία των Ουίτταλ-που περιλάμβανε μια τεράστια επιχείρηση εξαγωγής φρούτων- ήταν ακόμη μεγαλύτερη.
[6] Arnold Toynbee, το Δυτικό Ζήτημα μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας, σ.302.
[7] Πηγή: Ο Χαμένος Παράδεισος, Γκάις Μίλτον, σσ. 27-72.
[8] Το "Χαμένος παράδεισος" είναι μια δυνατή ιστορία καταστροφής, ηρωισμού και επιβίωσης, ειπωμένο με τον ξεχωριστό λόγο που κατέστησε τον Γκάιλς Μίλτον, επιτυχημένο δημοσιογράφο και συγγραφέα. Ξετυλίγεται μέσα από τις αναμνήσεις επιζώντων, πολλοί απ’ τους οποίους μιλάνε για πρώτη φορά δημόσια, και τις μαρτυρίες εκείνων που βρέθηκαν στη δίνη μιας από τις μεγαλύτερες καταστροφές της σύγχρονης ιστορίας. Στις 9 Σεπτεμβρίου 1922, το τουρκικό ιππικό μπήκε στη Σμύρνη, την πιο πλούσια και κοσμοπολίτικη πόλη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στην πόλη υπήρχε διάχυτος ο φόβος ότι ο νικηφόρος πια τουρκικός στρατός θα ξεσπούσε με παράφορο μένος στους κατοίκους της Σμύρνης. Η πραγματικότητα όμως διέψευσε και την πιο δυσοίωνη πρόβλεψη. Αυτό που συνέβη τις επόμενες δύο εβδομάδες έχει καταγραφεί ως ένα απ' τα πιο φρικτά δράματα στην ιστορία του εικοστού αιώνα, το δράμα του ξεριζωμού χιλιάδων προσφύγων, των οποίων το αίμα κυλάει στις φλέβες πολλών σύγχρονων ελληνικών οικογενειών. Σχεδόν δύο εκατομμύρια άνθρωποι έπεσαν θύματα μιας τρομακτικής, σε βιαιότητα και έκταση, καταστροφής.

http://www.books.gr/ViewShopProduct.aspx?Id=5409003

http://www.minoas.gr/book-2433.minoas (περιέχει και συνέντευξη του συγγραφέα στο Βήμα).

[9] George Horton, ό.π. σσ.139-40.