Οι νευροπαθείς ψευδοπατριώται

Βλάσης Γαβριηλίδης

Αθήνα, 20 Αυγούστου 1894. Ώρα, λίγο μετά τις 2 το μεσημέρι. Ογδόντα έξι νέοι αξιωματικοί της Φρουράς Αθηνών [1], έχοντας την κάλυψη των ανωτέρων τους, αλλά και της Αστυνομίας, ξεκινούν συντεταγμένα από τη Στρατιωτική Λέσχη της οδού Σταδίου, που ήταν απέναντι από το Φρουραρχείο, περνούνε μπροστά από την Αστυνομική Διεύθυνση και καταλήγουν στα γραφεία της εφημερίδας «Ακροπόλεως», στην οδό Σοφοκλέους. Τους συνοδεύουν πολλοί υπαξιωματικοί και οπλίτες με τη «μπλούζα εργασίας» και τους –απαραίτητους όπως αποδείχθηκε- «πελέκεις μετά σκαπανών». Οι «εργασίες» άρχισαν αμέσως μόλις το εκστρατευτικό σώμα έφτασε στον προορισμό του. Πυροβόλησαν εναντίον του φύλακα των γραφείων και στη συνέχεια έσπασαν με τσεκούρια την κλειδωμένη πόρτα της αυλής. Απουσίαζαν, ευτυχώς, όλοι οι συντάκτες της εφημερίδας, που άρχιζαν κανονικά να εργάζονται μετά τις 3 το μεσημέρι, καθώς και ο Βλάσης Γαβριηλίδης [2], διευθυντής της εφημερίδας, ο οποίος κατοικούσε μεν στον επάνω όροφο του κτηρίου, αλλά εκείνες τις ημέρες έλειπε στο εξωτερικό[3].
Το τυπογραφείο ήταν ο πρώτος χώρος που επισκέφτηκαν οι στρατιωτικοί. Εκεί κατέστρεψαν το νέο κυλινδρικό πιεστήριο που είχε αγοράσει ο διευθυντής της «Ακροπόλεως», «το μοναδικόν εν τη Ανατολή» με δυνατότητα εκτύπωσης 24 χιλιάδων φύλλων την ώρα, διέλυσαν τις τυπογραφικές εγκαταστάσεις και, ακολούθως, με άκρα επιμέλεια, αχρήστευσαν το αρχείο της εφημερίδας, πριν περάσουν στον επάνω όροφο, από τα παράθυρα του οποίου πέταξαν στην οδό Σοφοκλέους, επάνω στο σωρό των ερειπίων του τυπογραφείου και του αρχείου, τα βιβλία, τα ρούχα, τα έπιπλα και τα οικιακά σκεύη του Γαβριηλίδη. Η αστυνομία εμφανίστηκε αμέσως μετά το πέρας της επιχειρήσεως για να φρουρήσει τα πράγματα που είχαν πεταχτεί στο δρόμο.
Συντεταγμένοι και πάλι οι αξιωματικοί επέστρεψαν στη Στρατιωτική Λέσχη, από όπου ανακοίνωσαν ότι θα έπαιρναν μέτρα προκειμένου να μην κυκλοφορήσει ποτέ πλέον η «Ακρόπολις» και να μην επιστρέψει στην Ελλάδα ο διευθυντής της.

Τι έγραφε η «Ακρόπολις» και γιατί ενοχλούσε.

Η αρθρογραφία της εφημερίδας του Γαβριηλίδη είχε θέματα όπως η επιδεικτική «λεβεντιά» των στρατιωτικών και των οργάνων της τάξεως, η εξασφαλισμένη ατιμωρησία των παράνομων πράξεών τους, η Μεγάλη Ιδέα, οι δικαιοδοσίες του στρατού και οι στρατιωτικές δαπάνες, η διαφθορά και ο σκοταδισμός της ορθόδοξης εκκλησίας, ο γελοίος στόμφος και η αυτοαναφορικότητα του περί «εθνικών δικαίων» λόγου και η απειλητική παρουσία μιας ειδικής κατηγορίας πολιτευομένων τους οποίους ο Γαβριηλίδης ονόμαζε «νευροπαθείς ψευδοπατριώτας» [4].

Ποια ήταν η αφορμή για την επίθεση στην Ακρόπολη.

Η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι ήταν ένα άρθρο στην «Ακρόπολη», έξι ημέρες πριν από την επίθεση στα γραφεία της, που γράφτηκε με αφορμή τον άγριο ξυλοδαρμό πολίτη στο κέντρο της Αθήνας από τρεις σπαθοφόρους ανθυπολοχαγούς διότι (σύμφωνα με την υπεράσπιση των κατηγορουμένων αξιωματικών) είχε «προηγούμενα» με έναν από αυτούς.
«Ιδού η ευκαιρία ω μεγαλοϊδεάται», έγραφε η «Ακρόπολις», «τώρα που είμαστε βέβαιοι για το πόσο γενναίοι είναι οι αξιωματικοί μας, ας δώσουν κάτι παραπάνω οι δερόμενοι φορολογούμενοι πολίτες, ώστε να διπλασιαστούν οι ταγματάρχαι, να τριπλασιασθούν οι λοχαγοί, να δεκαπλασιαστούν οι των άλλων βαθμών, διά να… πάρουμε την Πόλι» [5].

Η «δίκη» των υπευθύνων για την καταστροφή των γραφείων της «Ακροπόλεως».

Κανένα από τα εντάλματα προφυλακίσεως των πρωταιτίων δεν εκτελέστηκε μέχρι τη δίκη διότι, κατά τα τότε ισχύοντα, όλα τα εντάλματα αυτού του είδους, που αφορούσαν στρατιωτικούς, έπρεπε να τα εγκρίνει το Υπουργείο Στρατιωτικών, με διαδικασίες που μπορούσαν να επιμηκύνονται κατά βούλησιν [6].
Κατά την δίκη, ο Λεβίδης [7] και άλλοι συνήγοροι των αξιωματικών, έλεγαν για την «Ακρόπολη» ότι «για μια ολόκληρη δεκαετία, η εφημερίδα του Γαβριηλίδη προσέβαλλε συστηματικά τα «ιερά και τα όσια» της ελληνικής φυλής: την Μεγάλη Ιδέα, τον στρατό, την εκκλησία» [8].
«Από τις στήλες της Ακροπόλεως», κατά την υπεράσπιση των κατηγορουμένων, «είχαν κατά καιρούς παρελάσει ιερείς λαθρέμποροι, καλόγηροι κτηνοβάται και αρχιερείς κομματάρχαι». Ο Βλάσης Γαβριηλίδης ονόμασε την «Μεγάλην Ιδέαν… Μεγάλην Μωρίαν», ενώ θα έπρεπε να γνωρίζει ότι «Πατρίς άνευ Μεγάλης Ιδέας δεν είναι δυνατόν να υφίσταται». Επροπαγάνδιζε πως με την διπλωματία, την ανόρθωση της οικονομίας και τον εκσυγχρονισμό της κοινωνίας θα κέρδιζε η Ελλάδα συμμάχους και θα γινόταν κράτος ισχυρό, ακόμη και με όρους στρατιωτικής ισχύος, και όχι με την αλόγιστη σπατάλη χρημάτων για την αύξηση των αριθμητικών μεγεθών ενός ουσιαστικώς ανικάνου προς πόλεμον στρατού (το τελευταίο έμελλε να αποδειχθεί κατά πανηγυρικό τρόπο τρία χρόνια αργότερα, στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897).
«Πελάτες των ζυθοπωλείων» αποκαλεί η εφημερίδα του κ.Γαβριηλίδη τους έλληνες αξιωματικούς, θα επισημάνει με αγανάκτηση ο στρατιωτικός συνήγορος των κατηγορουμένων συνταγματάρχης Κίτσος Μπότσαρης, για να απαντήσει αμέσως μετά, εν πνεύματι επιθετικού αυτοχθονισμού, στο ρητορικό ερώτημα ποιοι τα λένε αυτά:

«Οι απόγονοι των σωματεμπόρων της Κωνσταντινουπόλεως». Αυτό στόχευε στην Κωνσταντινουπολίτικη καταγωγή του Γαβριηλίδη. Ο υβριστικός χαρακτηρισμός του Μπότσαρη, ωστόσο, δεν αφορούσε προσωπικά τον διευθυντή της Ακροπόλεως. Απευθύνεται συλλήβδην προς όλους τους Ρωμιούς της Πόλης και η εκφορά του σε δημόσιο χώρο απλώς επιβεβαιώνει την ύπαρξη ενός από τα αρνητικά στερεότυπα που κυκλοφορούσαν, υποδορίως, για κάποιους από τους «αλύτρωτους αδελφούς» των «αυτοχθόνων» κατοίκων του Ελληνικού Βασιλείου.
Το μεγαλύτερο έγκλημα όμως της Ακροπόλεως είχε σχέση με τον αντίκτυπο των δημοσιευμάτων της στο εξωτερικό: «Απογοήτευε τους υποδούλους Έλληνας και τους ομογενείς» [9].
Η κοινή επωδός όλων των συνηγόρων των ογδόντα έξι αξιωματικών αλλά και του Βασιλικού Επιτρόπου ήταν ότι οι κατηγορούμενοι προέβησαν στην παράνομη ασφαλώς ενέργεια για την οποία δικάζονταν, ως εκπρόσωποι και υπερασπιστές της τιμής του έθνους. Προκειμένου «να προστατεύσουν την ελληνικήν φυλήν από τους υβριστάς της».

Και αυτό αναγκάστηκε να το πράξει ο στρατός, διότι ούτε η Βουλή, ούτε η Δικαιοσύνη με τους εισαγγελείς της, ούτε η Αστυνομία, ούτε ο Βασιλεύς, εφρόντισαν, ως όφειλαν, να επέμβουν.

Οι αξιωματικοί, συνεπώς, με την πράξη τους “ετίμησαν την ελληνικήν φυλήν” [10]. Η Ακρόπολις εξέφραζε «αντεθνικάς ιδέας», ήταν «ίδρυμα αντεθνικόν» με «φανερούς και κρυφίους πόρους» , εξυπηρετούσε τους «φανερούς και κρυφούς εχθρούς του στρατού» και ο Γαβριηλίδης εξέφραζε αναρχικές απόψεις[11].

Η απόφαση.

Β. Βασιλειάδης, συνταγματάρχης πεζικού, Ν.Γιάνναρος και Ν.Πουρναράς, αντισυνταγματάρχες, Δ.Βακάλογλους και Α.Πάλλης, ταγματάρχες και Χ.Σοφιανός, αντισυνταγματάρχης. Άπαντες, πλην του Βασιλειάδη, των «ευγενών» όπλων.

Ο πρώτος, ως πρόεδρος του Β’Διαρκούς Στρατοδικείου Αθηνών, οι επόμενοι ως στρατοδίκες, και ο τελευταίος, με την ιδιότητα του βασιλικού επιτρόπου, ήταν εκείνοι που αθώωσαν πανηγυρικώς στις 24 Σεπτεμβρίου 1897 τους 86 κατηγορούμενους αξιωματικούς για την ολοκληρωτική καταστροφή, μετά από κανονική στρατιωτική επιχείρηση, των γραφείων της εφημερίδος «Ακρόπολις» στις 20 Αυγούστου 1894.
Δύο μήνες μετά από την απόφαση αυτή ιδρύεται από τους στρατιωτικούς η «Εθνική Εταιρία» η οποία μέσα σε τρία χρόνια θα υπερισχύσει πλήρως στην Ελλάδα και εξαιτίας της θα συρθεί η χώρα μας στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, όπου υπέστη πανωλεθρία.

Πηγή των παραπάνω πληροφοριών, καθώς και των πολύ διαφωτιστικών παραπομπών, το βιβλίο του Γ.Γιαννουλόπουλου, «Η ευγενής μας τύφλωσις», σσ. 3-21 [12].

Η πατριδοκάπηλη λαϊκίζουσα (ακρο)δεξιά, με την πατριδοκαπηλεία και τον αυτοτροφοδοτούμενο καταστροφικό εθνικισμό της «Εθνικής Εταιρείας» επέφερε την ήττα στον πόλεμο του 1897. Η ίδια παράταξη προκάλεσε τον εθνικό διχασμό κατά την διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου, διαχειρίστηκε με τον χειρότερο τρόπο την Μικρασιατική Εκστρατεία με τα γνωστά τραγικά για την χώρα μας αποτελέσματα, συνεργάστηκε με τους Γερμανούς κατά την διάρκεια της Κατοχής, πλαισίωσε το μετεμφυλιακό παρακράτος, έγινε εξουσία κατά την επταετία 1967-1974 και με το ανόητο πραξικόπημα στην Κύπρο ευθύνεται πλήρως για την κατοχή του βορείου τμήματος της μεγαλονήσου από τους τούρκους.

Η ίδια παράταξη με τον στείρο εθνικισμό της οδήγησε σε τέλμα (και σε μελλοντική σίγουρη ήττα) τις διαπραγματεύσεις με την ΠΓΔΜ στις αρχές της δεκαετίας του 1990.

Κάθε φορά που οι –υποτίθεται- εθναμύντορες λαμβάνουν την εξουσία, η χώρα μας χάνει και ένα κομμάτι της. Κάθε φορά που η άκρα Δεξιά βρυχάται, η χώρα μας ζημιώνεται.
Αυτοί λοιπόν που αυτοτιτλοφορούνται ως φύλακες του έθνους, ως υπερπατριώτες, ως οι μόνοι άξιοι να ονομάζονται έλληνες, αυτοί που προσλαμβάνουν την έννοια του έθνους με μεταφυσικούς όρους, αυτοί που σπάνε κινηματογράφους, καίνε βιβλία, προπηλακίζουν και βιαιοπραγούν, χαρακτηρίζουν ανθέλληνα κάθε πολίτη που φέρει υπό το φως της Λογικής τις ιδεοληψίες τους, αυτοί που θέλουν πόλεμο και κάνουν τους παλληκαράδες, αυτοί που θεωρούν όλους όσους δεν αποδέχονται τις παρωχημένες ιδέες τους ως εθνικούς μειοδότες, ως πράκτορες του εχθρού, αυτοί που εξυφαίνουν ή πιστεύουν άκριτα τις πιο απίστευτες συνωμοσίες, όλοι αυτοί είναι οι μεγάλοι και πραγματικοί εχθροί της πατρίδας μας, οι πραγματικοί ανθέλληνες, είναι ο υπ’αριθμόν ένα κίνδυνος της Ελλάδος.

Είναι –όπως σωστά έγραφε ο Βλάσης Γαβριηλίδης- οι «νευροπαθείς ψευδοπατριώτες».

Κλείνω, με μία πολύ εύστοχη κρίση του κ.Γιαννολόπουλου σχετικά με τον ελληνικό εθνικιστικό λόγο:

«[Τα γεγονότα του 1897] οδήγησαν στην ήττα και τον, μικρής διάρκειας έστω, εξευτελισμό του εθνικιστικού λόγου ενός ορισμένου, βαλκανικού, και ειδικώτερα ελληνικού τύπου.

Του εθνικιστικού λόγου της εμμονής σε «ιστορικά δίκαια», του λόγου της αμετροέπειας, της προτεραιότητας στην αρχική εντύπωση και την εξωτερική εμφάνιση των πραγμάτων, της αναντιστοιχίας λόγων και πράξεων, της πλήρους απουσίας πνεύματος επαγγελματισμού, άρα και ευθύνης, της (ορθής) εκτίμησης ότι ο εγχώριος υπερπατριωτισμός ποτέ δεν κόστισε σε κανέναν χάρις στην ιδιάζουσα ανοχή της ελληνικής κοινωνίας σε αυτά τα ζητήματα –το πρόβλημα τελικώς είναι της κοινωνίας και όχι των επιδόξων σωτήρων της- και τέλος, της επιθετικής συμπεριφοράς, στα όρια της θρασυδειλίας, εναντίον του, άοπλου, «εσωτερικού εχθρού»: εναντίον εκείνων που κατά καιρούς αντιλαμβάνονται με εντελώς διαφορετικό τρόπο, και επιχειρούν να θέσουν σε δημόσιο διάλογο, την πραγματική υφή των εθνικών θεμάτων» [13].

doctor

_________________________________________

[1] Όλοι ανθυπολοχαγοί και υπολοχαγοί, πλην ενός, του λοχαγού Εμμανουήλ Μανουσογιαννάκη.
[2] Ο Βλάσης Γαβριηλίδης (1848-1920) γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, γιος του χρυσοχόου Γαβριήλ Γαβριηλίδη. Αποφοίτησε από τη Μεγάλη του Γένους Σχολή και σπούδασε πολιτικές επιστήμες και φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Λειψίας, με υποτροφία του Γεωργίου Σίνου. Στο χώρο των Γραμμάτων πρωτοεμφανίστηκε μετά την επιστροφή του στην Κωνσταντινούπολη από τις σελίδες του περιοδικού Επτάλοφος, όπου δημοσίευσε μελέτες για την αρχαία ελληνική τραγωδία και το θεατρικό έργο του William Shakespeare. Την ίδια χρονιά (1868) εξέδωσε την εφημερίδα Ομόνοια, η οποία στη συνέχεια συγχωνεύτηκε με την εφημερίδα Νεολόγος. Με αφορμή δημοσίευση άρθρου του σχετικά με την καταπίεση της ελληνικής κοινότητας από την οθωμανική διοίκηση στην Πόλη, στην εφημερίδα Μεταρρύθμισις την οποία εξέδωσε μετά την Ομόνοια διώχτηκε από το Σουλτάνο Αβδούλ Χαμίτ Β΄ και καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο. Ο Γαβριηλίδης κατέφυγε κρυφά στην Αθήνα, όπου από το 1877 πέρασε το υπόλοιπο της ζωής του. Συνεργάτης αρχικά στην Εφημερίδα των Συζητήσεων και στη συνέχεια εκδότης του σατιρικού περιοδικού Ραμπαγάς (από κοινού με τον Κλεάνθη Τριανταφύλλου), ακολούθησε λίγο αργότερα μοναχική πορεία εκδίδοντας το περιοδικό "Μη Χάνεσαι" του οποίου συνέχεια υπήρξε η εφημερίδα Ακρόπολις, η οποία στάθηκε πρωτοποριακή για την εποχή της τόσο ως προς την εμφάνισή της, όσο και ως προς την ύλη της. Μέσα από τις σελίδες της Ακροπόλεως ο Γαβριηλίδης προσπάθησε να προβάλλει την αγάπη του για την πατρίδα του και παράλληλα το θαυμασμό του για τα ευρωπαϊκά πολιτιστικά επιτεύγματα. Ο ριζοσπαστισμός του και οι συχνά ακραίες θέσεις του εναντίον θεσμών και προσώπων προκάλεσαν αντιδράσεις με αποκορύφωμα την καταστροφή των γραφείων της Ακρόπολης το καλοκαίρι του 1894 από ομάδα της Φρουράς Αθηνών και στη σύλληψή του το Νοέμβριο του 1904. Διώχτηκε κατά τη διάρκεια του εθνικού διχασμού. Συνεπής οπαδός των μεταρρυθμίσεων του Τρικούπη (όπως και του Ελευθέριου Βενιζέλου για ένα διάστημα) και σφοδρός πολέμιός του όταν δεν τολμούσε τις αναγκαίες ρήξεις με κατεστημένα συμφέροντα και νοοτροπίες, θαυμαστής της κοινωνικής «ευταξίας» και της συνεχούς οικονομικής προόδου των χωρών της δυτικής Ευρώπης και ιδιαιτέρως της Αγγλίας, πολέμιος της παραβιάσεως των νόμων, είτε ευθέως είτε διά της γνωστής μεθόδου της προσωπικής ερμηνείας και της επιλεκτικής εφαρμογής τους. Μετά το 1915 άρχισαν οι οικονομικές δυσκολίες. Πέθανε το 1920 από καρκίνο στα γραφεία της Ακρόπολης. Για περισσότερα βιογραφικά στοιχεία του Βλάση Γαβριηλίδη βλ. Γιαλουράκης Μανώλης, «Γαβριηλίδης Βλάσης», Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας 5. Αθήνα, Χάρη Πάτση, χ.χ., Λαμπρίας Τάκης, «Γαβριηλίδης Βλάσης», Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό 2. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1984 και Συναδινός Θ.Ν., «Γαβριηλίδης Βλάσιος», Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια 8. Αθήνα, Πυρσός, 1929. (Πηγή: Αρχείο Ελλήνων Λογοτεχνών, Ε.ΚΕ.ΒΙ.).Ο Βλάσης Γαβριηλίδης (1848-1920).

[3] Ο Γαβριηλίδης είχε πριν λίγες ημέρες αναχωρήσει για το Βερολίνο, ενώ η οικογένειά του παραθέριζε στην Κηφισιά.
[4] Ακρόπολις, 26 Σεπτεμβρίου 1894.
[5] Ακρόπολις, 14 Αυγούστου 1894. Στο απόσπασμα αυτό, ο Γαβριηλίδης με σκωπτικό τρόπο και κυρίως, σε ελάχιστες γραμμές –χαρακτηριστικά και τα δύο του ύφους του Βλάση Γαβριηλίδη και της σχολής του- αναδεικνύει ορισμένα πολύ ουσιαστικά θέματα της επικαιρότητας.

Πρώτον, το ζήτημα των στρατιωτικών δαπανών, που δεν ήταν ασφαλώς νέο. Το έθεταν κατά καιρούς, μεταξύ άλλων, και τα σατιρικά έντυπα της εποχής, συχνά, είναι αλήθεια, με μάλλον πρόχειρο τρόπο («Ασμοδαίος», 8 και 15 Αυγούστου, 5 και 19 Σεπτεμβρίου 1882, «Παληάνθρωπος», 3 Ιανουαρίου και 28 Ιουλίου 1883). Το δημοσίευμα της «Ακροπόλεως» όμως παρέπεμπε ευθέως σε μια ειδική όψη του προβλήματος, η αναφορά στην οποία δεν προοριζόταν να δημιουργήσει ρίγη ενθουσιασμού στους θιγόμενους. Ότι δηλαδή το μεγαλύτερο μέρος από τα διατιθέμενα ποσά το απορροφούσαν οι ανελαστικές δαπάνες του στρατεύματος, με άλλα λόγια οι μισθοί των αξιωματικών, κονδύλι που αυξάνονταν σταθερά μετά από κάθε κύμα προαγωγών. Στο θέμα αυτό, στο οικείο κεφάλαιο για το Υπουργείο Στρατιωτικών, αναφερόταν και ο Σπυρίδων Ευλάμπιος, του οποίου το βιβλίο για τις σοβαρές δυσλειτουργίες του ελληνικού δημόσιου τομέα είχε φτάσει στην Αθήνα την άνοιξη του 1894 και αποτελούσε αντικείμενο πολλών συζητήσεων και προβληματισμών (Σπυρίδων Ευλάμπιος, Η εν Ελλάδι κακοδιοίκησις, τα αίτια αυτής και τα της θεραπείας μέσα, Τεργέστη 1894, σσ.246-263.
Δεύτερον, η άμεση σχέση της μεγαλοϊδεατικής πολιτικής και προαγωγών στις τάξεις των αξιωματικών, διά της μεθόδου της «ανδραγαθίας» σε επιχειρήσεις «σπασίματος των συνόρων»… καθ’οδόν προς την Πόλη. Το πολιτικό μέσον από μόνο του, ή, ακόμη καλύτερα, σε συνδυασμό με κάποια έκθεση ανωτέρου για ανδραγαθία, αποτελούσε πολύ συχνά τον μοναδικό τρόπο ανόδου στη βαθμολογική κλίμακα, για το σύνολο σχεδόν των τραγικά υπεράριθμων αξιωματικών και υπαξιωματικών του ελληνικού στρατεύματος, που διακρίνονταν έτσι από τα πρώτα συνήθως χρόνια της σταδιοδρομίας τους, σε «προβιβάσιμους» και, ουσιαστικά, στάσιμους (Τασούλας, ήτοι αι εν Ελλάδι Βουλευτικαί Εκλογαί, Κωμωδία πολιτική, έμμετρος, εις πράξεις εξ, υπό Α.Π.Ευστρατίου, Αθήναι, 1890. Γ.Ασπρέας, Πολιτική Ιστορία της Νεωτέρας Ελλάδος, 1821-1921, Αθήναι, Β’ έκδοση 1930, σσ.172-5, Θ.Βερέμης, Οι επεμβάσεις του στρατού στην Ελληνική Πολιτική, 1916-1936, Αθήνα 1977, κεφ.Β’ «Ανατομία του σώματος των Αξιωματικών του στρατού».
[6] Εφ. «Εστία», 29 Αυγούστου 1894.
[7] Ο Νικόλαος Λεβίδης, δικηγόρος, βουλευτής Αττικής, ο οποίος κατά την διάρκεια του μακρού βίου του κατόρθωσε να διανύσει πλήρως την απόσταση από την Αριστερά της εποχής του έως την άκρα Δεξιά, υπήρξε μεταξύ άλλων, ο άνθρωπος-κλειδί της Εταιρείας στην κυβέρνηση Δηλιγιάννη, όταν άρχισε ο πόλεμος του 1897, αλλά και ο εισηγητής της δημοφιλούς θεωρίας, το 1910, ότι τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 τον προκάλεσε η Γερμανία για δύο λόγους: την επιβολή στην Ελλάδα του Διεθνούς Οικονομικού Ελέγχου και τον εξαναγκασμό του Γεωργίου σε παραίτηση (Εφ.Πατρίς, 14 Σεπτ.1910).
[8] Εστία, 25 Σεπτ. 1894, βλ.επίσης, Νικόλαος Δ.Λεβίδης, Αγόρευσις ενώπιον του Β’ Διαρκούς Στρατοδικείου τη 24η Σεπτεμβρίου 1894 έτους, κατά την δίκην ογδοήκοντα έξι Αξιωματικών κατηγορηθέντων επί φθορά της εφημερίδος «Ακρόπολις», Αθήναι, 1894, σσ.6-7.
[9] Εστία, 25 Σεπτεμβρίου 1894.
[10] Ν. Λεβίδης, ό.π., σ. 24.
[11] Ν .Λεβίδης, ό.π., σ.27, άρθρο του Λεβίδη στην Πρωία, 24 Αυγούστου 1894. Αγόρευση του Βασιλικού Επιτρόπου, Εστία, 24 Σεπτεμβρίου 1894.
[12] Πληροφορίες για το βιβλίο και τον συγγραφέα: Η ευγενής μας τύφλωσις
Εξωτερική πολιτική και "εθνικά θέματα" από την ήττα του 1897 έως τη μικρασιατική καταστροφή

[13] Γ.Γιαννουλόπουλος, Η ευγενής μας τύφλωσις, σσ.56-7.