Οι τρεις αποστολές του Ελληνικού Έθνους

Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος

"Υπάρχει εν τη Ανατολή έθνος, το οποίον εν μεν τη αρχαιότητι έβαλε τας βάσεις του διανοητικού και πολιτικού βίου, δι’ου η ανθρωπότης έκτοτε μάλιστα επρόκοψε και ηυδαιμόνησεν, εν δε τω μέσω αιώνι, υπήρξεν ο κύριος απόστολος και πρόμαχος του θείου λόγου, δι’ου συνεπληρώθη και ησφαλίσθη η ηθική της ανθρωπότητος διάπλασις.
Έθνος, το οποίον, μετά τους αδιαλείπτους άθλους, ους, εν διαστήματι χιλίων ετών κατά απειραρίθμων και αδιακόπως ανανεουμένων πολεμίων, επόνησεν υπέρ της ιδίας σωτηρίας, υπέρ της σωτηρίας του Χριστιανισμού, υπέρ της σωτηρίας της Ευρώπης, και καθ’ην στιγμήν ήλπιζεν, ότι θέλει δρέψει τους καρπούς του μεγάλου εκείνου έργου, αίφνης κατεπολεμήθη και ηκρωτηριάσθη υπό της Ευρώπης αυτής, υπερ ης πολλά εμόχθησεν, ώστε εξαντληθέν υπό της τελευταίας ταύτης πάλης, δεν ηδυνήθη μεν ν’ανθέξη εις νέον, μέγαν και ακμαίον απ’ ανατολών επελθόντα πολέμιον, και απέβαλεν μετά τον έσχατον εκείνον και καρτερικόν αγώνα, την πολιτικήν ύπαρξιν, διέσωσε όμως την αδάμαστον αυτού εθνικότητανκαι το ακράδαντον θρήσκευμα.
Έθνος, το οποίο έκτοτε, καίτοι υποκύψαν εις συμφοράς απεριγράπτους, δεν απηλπίσθη, δεν απεκαρτέρησεν, αλλά […] ωφελήθη από τα αγαθά του νεότερου πολιτισμού […] έθνος, τελευταίον, το οποίον έχει την αδιάσειστον πεποίθησιν, ότι καθώς εν τη αρχαιότητι εξεπλήρωσε μίαν μεγάλην ιστορικήν εντολήν, καθώς έπειτα εσώθη από της Θείας Προνοίας επί της Ρωμαϊκής κυριαρχίας ίνα εκπληρώση εν τω μέσω αιώνι δευτέραν μεγάλην ιστορικήν εντολήν, ούτως βραδύτερον εσώθη πάλιν από του Θεού των πατέρων αυτού επί της Τουρκικής κυριαρχίας ίνα εκπληρώση και εν τοις νεωτέροις χρόνοις τρίτην τινά ουδέν ήττον μεγάλην ιστορικήν εντολήν, ότι εν άλλαις λέξεσι προώρισται να προεδρεύση εις την αναβίωσιν της Ανατολής" (Κ.Παπαρρηγόπουλος[1]).

H θεώρηση του Παπαρρηγόπουλου εδράζεται σε μια συγκεκριμένη φιλοσοφία της ιστορίας, σε μια συνολικότερη αντίληψη για τις αρχές οργάνωσης του κόσμου και της ιστορίας.
Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, ένα είδος παγκόσμιας νομοτέλειας οργανώνει την τάξη του κόσμου, δημιουργεί και κατευθύνει την ανθρώπινη ιστορία προς ένα τέλος, υπό την έννοια ότι της προσδίδει προκαθορισμένο νόημα και σκοπό. Δηλαδή, η ανθρώπινη ιστορία υπακούει σε έναν παγκόσμιο ( ή ακόμη και υπερκόσμιο) νόμο, εξελίσσεται βάσει προκαθορισμένου σχεδίου. Η βούληση του Θείου (η παρέμβαση της Πρόνοιας στην ιστορία) εκφράζεται μέσα από τη δράση ενός εγκόσμιου, ιστορικού υποκειμένου, στην περίπτωσή μας του «ελληνικού έθνους» (ή «ελληνισμού») το οποίο και επέχει θέση εντολοδόχου Του (το περιούσιο έθνος). Σύμφωνα με την αντίληψη αυτή, η ανθρώπινη ιστορία (και η ιστορία του ελληνικού περιούσιου έθνους) εξελίσσεται ακολουθώντας προδιαγεγραμμένη πορεία, πραγματοποιώντας δηλαδή τα σχέδια της Πρόνοιας.
Στο σχήμα του Παπαρρηγόπουλου (κι εδώ είναι έκδηλα τα εγγενή εγελιανά και ρομαντικά στοιχεία της εθνικιστικής λογικής, ιδίως του 19ου αιώνα), η Πρόνοια εκδηλώνει την παρουσία της στα εγκόσμια ενσαρκωνόμενη στο «πνεύμα» και την «ψυχή» των εθνών, δηλαδή στον ιδιαίτερο εθνικό πολιτισμό τους.
Από τη θέση αυτή τα καθοδηγεί και τους αναθέτει την αποστολή να φέρουν εις πέρας τα σχέδιά της. Στη βάση αυτής της αντίληψης για το ιστορικό γίγνεσθαι, ο Παπαρρηγόπουλος επιχειρεί να καταδείξει την ύπαρξη του ελληνικού έθνους ως διιστορικού και θεόπνευστου υποκειμένου, μιας οντότητας δηλαδή που πορεύεται μέσα στην ιστορία σύμφωνα με το νόμο της Προόδου.
Το ελληνικό έθνος, καθοδηγούμενο από τις εντολές της Πρόνοιας, διατρέχει τον ιστορικό χρόνο, από την Αρχαιότητα μέχρι τη σύγχρονη εποχή, αλλάζοντας κάθε φορά μορφή και συμπεριφορά ανάλογα με την εκάστοτε θεϊκή εντολή.
Η μορφή την οποία προσλαμβάνει κάθε φορά μέσα στην ιστορία («αρχαίος ελληνισμός», «μεσαιωνικός ελληνισμός», «νέος ελληνισμός») συνάδει με τις επιταγές της Πρόνοιας, συναρτάται εντέλει προς την ιστορική αποστολή που κάθε φορά καλείται να εκπληρώσει.
Το έθνος του Παπαρρηγόπουλου εκπληρώνει σε κάθε ιστορική περίοδο της «ζωής» του από μια ιστορική αποστολή.
Όπως φαίνεται από το απόσπασμα που παραθέσαμε, στους αρχαίους χρόνους προορισμός του ήταν να διαδώσει στην ανθρωπότητα τα φώτα του πολιτισμού, στους μέσους χρόνους να θέσει τα θεμέλια της χριστιανικής ηθικής, στη σύγχρονη εποχή να εκπολιτίσει την Ανατολή, μεταδίδοντάς της τα φώτα του ευρωπαϊκού πολιτισμού. Ο Παπαρρηγόπουλος διαβάζει την ιστορία από το τέλος και τη διαβάζει τελεολογικά. Έτσι, η πορεία του ελληνικού έθνους παρουσιάζεται ότι είναι προκαθορισμένη από την Πρόνοια, αφού, πάντοτε, δικές της εντολές ενσαρκώνει και υπηρετεί μέσα στην ιστορία [2].
Το αναγεννητικό μήνυμα του εθνικισμού μας φέρνει στο ιδεολόγημα του εθνικού προορισμού ή του εθνικού πεπρωμένου.
Εδώ συναντάμε την τελευταία σημαντική εστία εθνικής μυθοπλασίας, που τροφοδοτείται έμμεσα από εκείνη των χρυσών αιώνων. Η πράξη της προβολής του παρελθόντος στο μέλλον διά της κριτικής του παρόντος αποτελεί οργανικό μέρος της εθνικιστικής μυθολογίας. Αποκαλύπτει τον μεσσιανισμό που χαρακτηρίζει την ιδιότυπη σύλληψη του εθνικού χρόνου, σύμφωνα με την οποία το έθνος εκλαμβάνεται ως φορέας κάποιας υπερβατικής αποστολής και φέρεται να υπέχει χρέος έναντι του εαυτού του και της ιστορίας του[3].
Ορισμένες φορές το μεσιανικό αυτό στοιχείο εκδηλώνεται ως εκπλήρωση ενός ιστορικού χρέους προς την ανθρωπότητα, η οποία θεωρείται ατελής χωρίς την ιδιαίτερη συνεισφορά του οικείου έθνους [4].
Με το ιδεολόγημα του εθνικού πεπρωμένου επιβεβαιώνεται η ρομαντική τελεολογία η οποία διατρέχει την αντίληψη του εθνικού χρόνου στην νεοτερικότητα. Στην σύγχρονη εποχή, τα ελέω Θεού δικαιώματα των βασιλέων έχουν αντικατασταθεί από τα αντίστοιχα «ιστορικά» δικαιώματα των εθνών [5].

Επίλογος: «Κανένας δεν μπορεί να πει ότι μια δεδομένη ομάδα δεν έχει προγόνους, ότι αυτοί οι πρόγονοι δεν διέθεταν παρελθόν, πολιτισμό, βιολογικές καταβολές ή ότι δεν έζησαν κι αυτοί κάπου, σε κάποιο σημείο της γης… Αλλά ποιοι ακριβώς ήταν αυτοί οι πρόγονοι, που έζησαν, τι είδους πολιτισμό μετέδωσαν, κατά πόσον αυτός ο πολιτισμός συνιστούσε όντως πρωτότυπη δημιουργία και ποιες ήταν οι σχέσεις τους με άλλες εθνοτικές ομάδες του παρελθόντος- όλα αυτά, για το ανοιχτό μυαλό (open mind), παραμένουν ανοιχτά ερωτήματα» (Ε.E. Roosens, Creating Ethnicity, σ.160).

doctor

____________________________________________________

[1] Κ.Παπαρρηγόπουλος, «η ορθόδοξος Ανατολική Εκκλησία και τα δύο άλλα χριστιανικά θρησκεύματα», Πανδώρα, τ.Δ (1853-1854), σ.173-174.
Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος (Κων/πολη 1815– 14 Απριλίου1891, Αθήνα) ήταν ιστορικός που χαρακτηρίζεται από τους σύγχρονους ιστορικούς ως ο «πατέρας» της ελληνικής ιστοριογραφίας.
Είναι ο θεμελιωτής της αντίληψης της ιστορικής συνέχειας της Ελλάδας από την αρχαιότητα έως σήμερα, αφού καθιέρωσε στην διδασκαλία του στο Πανεπιστήμιο Αθηνών την τριμερή διαίρεση της ελληνικής ιστορίας (αρχαία, μεσαιωνική και νέα) και επιδίωξε να αναιρέσει τις κυρίαρχες εκείνη την εποχή απόψεις ότι η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν περίοδος παρακμής και εκφυλισμού που δεν αναγνωριζόταν ως τμήμα της ελληνικής ιστορίας. Πιστεύεται ότι έθεσε τις βάσεις για τη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας της νεοελληνικής κοινωνίας (Α. Πολίτης, Ρομαντικά χρόνια. Ιδεολογίες και νοοτροπίες στην Ελλάδα του 1830-1880, Ε.Μ.Ν.Ε.-Μνήμων, 1998, σελ. 39 και 47). Πηγή: wikipedia.
[2] Νίκος Β.Ροτζώκος, Καθηγητής Νεότερης και Σύγχρονης Πολιτικής Ιστορίας της Ελλάδος στο Τμήμα Πολιτικών Επιστημών του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, «Ορλωφικά, Εθναφύπνιση και Εθνογένεση», Βιβλιόραμα, σ.116-9).
[3] Παντελής Λέκκας, Καθηγητής Ιστορικής Κοινωνιολογίας και Σύγχρονης Κοινωνικής Θεωρίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, Το παιχνίδι με τον χρόνο, ελληνικά γράμματα, σ.202-3.
[4] Βλ. σχετικά J.L. Talmon, The Unique and the Universal, σ.265-8. Για την αντιμετώπιση του εθνικισμού ως μεσσιανικού ή χιλιαστικού συστήματος σκέψης, βλ. A.D. Smith, Nationalism in the twentieth Century, σ.14-42.
[5] Η.Κohn, Prophets and Peoples, σ.16-7.