Ο Ηγεμόνας - Ν.Μακιαβέλλι

Tomb of Niccolò Machiavelli in the Basilica of Santa Croce in Florence



Ο Ηγεμόνας [1]



«Εκείνοι που μόνο από τύχη γίνονται ηγεμόνες, με λίγους μόχθους γίνονται, αλλά με πολλούς διατηρούνται στην εξουσία» (σ.49).

«Γιατί για τους ανθρώπους μπορεί κανείς να πει γενικά το εξής: είναι αχάριστοι, ευμετάβλητοι, υποκριτές, αποφεύγουν τους κινδύνους, είναι άπληστοι για κέρδος, και όσο τους κάνεις καλό, είναι όλοι δικοί σου, σου προσφέρουν το αίμα τους, την περιουσία, τη ζωή, τα παιδιά τους […]» (σ.108).

«[…] οι άνθρωποι γενικά κρίνουν περισσότερο με τα μάτια παρά με το μυαλό, γιατί μπορεί να βλέπει ο καθένας, αλλά καταλαβαίνουν λίγοι. Ο καθένας βλέπει εκείνο που φαίνεσαι, λίγοι καταλαβαίνουν εκείνο που είσαι» (σ.116).

«Ας κατορθώσει λοιπόν ένας ηγεμόνας να νικήσει και να διατηρήσει το κράτος του: τα μέσα θα κρίνονται πάντοτε έντιμα και θα επαινούνται από τον καθένα γιατί ο όχλος εντυπωσιάζεται με εκείνο που φαίνεται και με το αποτέλεσμα ενός πράγματος και στον κόσμο δεν υπάρχει παρά μόνο όχλος» (σσ.116-7).

«Οι ηγεμόνες πρέπει να αναθέτουν τα ζητήματα που απαιτούν ευθύνη σε άλλους, ενώ τα ευχάριστα να τα κρατούν για τον εαυτό τους» (σ.124).

«Πρέπει ακόμα ένας ηγεμόνας […] στους κατάλληλους καιρούς του έτους, να κρατάει απασχολημένο το λαό με γιορτές και θεάματα» (σσ.147-8).

"Δεν μπορεί λοιπόν ένας ηγεμόνας να τηρεί τον λόγο του, όταν αυτή η τήρηση στρέφεται εναντίον του και έχουν εκλείψει οι αιτίες που τον έκαναν να δώσει υπόσχεση.Και, αν οι άνθρωποι ήταν όλοι καλοί, αυτό το δίδαγμα δεν θα ήταν καλό. Αλλά επειδή είναι μοχθηροί και δεν θα κρατούσαν τον λόγο τους σε σένα, και εσύ δεν χρειάζεται να τον κρατήσεις προς αυτούς. [...]

Και είναι τόσο αφελείς οι άνθρωποι και υποκύπτουν τόσο εύκολα στις υπάρχουσες ανάγκες, ώστε εκείνος που εξαπατάει θα βρίσκει πάντοτε κάποιους που θα αφήνονται να εξαπατώνται" (σσ.114-5).

***

Το ομοίωμα του «αρχιυπηρέτη του Σατανά» καίγεται δημόσια και ο Index librorum praehibitorum [2] του Πάπα στα 1559 περιλαμβάνει τον Μακιαβέλι στα απαγορευμένα για κάθε καλό Καθολικό βιβλία.
Την εποχή του γαλλικού Διαφωτισμού, ο Ρουσσώ, που τον θαυμάζει εξαιρετικά, βεβαιώνει πως ο Μακιαβέλλι, απλώς προσποιείται ότι οπλίζει τους τυράννους, στην πραγματικότητα όμως, σαν γνήσιος δημοκράτης, ενημερώνει το λαό για τις βρόμικες μεθόδους της εξουσίας.
Στην ουμανιστική εικόνα που η χριστιανική Ευρώπη τεχνούργησε για τον «καλό ηγεμόνα» (ευγενικός, μεγάθυμος, θρήσκος, ιπποτικός και ειρηνικός), ο Μακιαβέλλι, στα 1516, ρίχνει ένα ανελέητα σκληρό φως.
Είναι αλήθεια πως αποσπάσματα από τον «Ηγεμόνα» τροφοδότησαν σύγχρονες αντιδημοκρατικές και φασιστικές αντιλήψεις. Ο ίδιος ο Μουσολίνι έγραψε διατριβή πάνω στον Μακιαβέλλι («Preludio al Machiavelli,1924») και πολλοί στραγγαλιστές της δημοκρατίας γαλουχήθηκαν κι εκτράφηκαν με μερικές από τις πιο εκρηκτικές σελίδες του «Ηγεμόνα».

Το ερώτημα όμως είναι ποια είναι, ποια μπορεί να είναι, η ευθύνη του συγγραφέα γι’αυτό.
Διαβάζοντας τον «Ηγεμόνα» βλέπει κανείς πόσα από αυτά που διαβάζει είναι δίπλα του, συμβαίνουν μπροστά του και πόσο επίκαιρος είναι ο λόγος του.

Η δαιμονοποίησή του δημιούργησε πλήθος στερεοτύπων και μόνο αν τον διαβάσει κανείς προσεκτικά, ή διαβάσει τα «Σχόλια στον Τίτο Λίβιο» [3] μπορεί να σχηματίσει μια σαφή εικόνα για τα όσα περιγράφει και τότε θα δει ότι στην ουσία ο Μακιαβέλλι περιγράφει το τραγικό αυτό ηθικό αδιέξοδο που επιτείνεται όχι μόνο από τον αμοραλισμό του εξουσιαστή αλλά και από την αδιαφορία και την αλλοτρίωση του εξουσιαζόμενου [4].

Ο Μακιαβέλλι περιγράφει με διεξοδικό και αναλυτικό τρόπο την ρήση του Θρασύμαχου στην «Πολιτεία» του Πλάτωνα:

«Φημί γαρ εγώ είναι το δίκαιον ουκ άλλο τι ή το του κρείττονος συμφέρον» (Εγώ λοιπόν σας λέω ότι δίκαιο δεν είναι τίποτα άλλο παρά το συμφέρον του ισχυρότερου) [5].
Τον Μακιαβέλλι τον μίσησαν πολλοί ηγεμόνες φανερά, όμως κρυφά τον αγάπησαν και τον αγαπούν.

Ο Μάρλοου τον αναγορεύει σε σκηνικό ήρωα που προλογίζει τον «Εβραίο της Μάλτας» και εκεί υπάρχει συμπυκνωμένη αυτή η αναντιστοιχία:

"Το όνομά μου μισητό σε όλους μπορεί να’ναι.
Όμως αυτοί που μ’αγαπούν, ούτε που το προφέρουν.
Ο Μακιαβέλλι είμ’εγώ, και όλοι ας το μάθουν
όσοι δε λογαριάζουνε ανθρώπους κι υποσχέσεις.
Αυτοί που τάχα με μισούν, στο βάθος με θαυμάζουν
κι όσοι ανοιχτά κατηγορούν αυτά που ‘χω γραμμένα,
κρυφά με μελετούν" [6].

doctor

___________________________________________________

[1] Νικκολό Μακιαβέλλι (1469-1527)
Ο Νικκολό Μακιαβέλλι γεννήθηκε στη Φλωρεντία το 1469. Ήταν γόνος παλιάς οικογένειας, και η μόρφωση που έλαβε ήταν η συνηθισμένη ουμανιστική των αστών της εποχής. Από το 1498 ως το 1512 χρημάτισε γραμματέας της δεύτερης καγκελαρίας της Φλωρεντινής Δημοκρατίας. Υπό την ιδιότητά του αυτή πραγματοποίησε πολυάριθμες αποστολές σε διάφορες πόλεις της Ιταλίας και σε άλλες χώρες της Ευρώπης (Γαλλία, στην αυλή του Λουδοβίκου IB΄, στον αυτοκράτορα Μαξιμιλιανό). Το 1502 είχε την ευκαιρία να γνωρίσει ως απεσταλμένος της κυβέρνησής του στο Ουρμπίνο και τη Σινιγκάλια τον Καίσαρα Βοργία, τον λεγόμενο δούκα Βαλεντίνο, το μελλοντικό πολιτικό του πρότυπο. Οι Εκθέσεις και οι Λόγοι του αποτελούν μαρτυρίες της διπλωματικής του δραστηριότητας αυτής της εποχής. Την ίδια περίοδο έγραψε και τις δύο έμμετρες Δεκαετίες (1504-1509). Το 1512 οι Μέδικοι επανήλθαν στη Φλωρεντία με τη βοήθεια των Ισπανών, πράγμα που είχε συνέπεια την άμεση απομάκρυνση του Μακιαβέλλι από τα πολιτικά αξιώματα. Φυλακίστηκε μάλιστα και βασανίστηκε, θεωρούμενος ένοχος για συμμετοχή στη συνωμοσία του Πιερπάολο Μπόσκολι. Όταν αποφυλακίστηκε, την άνοιξη του 1513, α¬ποσύρθηκε στο κτήμα του στο Αλμπεργκάτσιο, κοντά στο Σαν Κασιάνο στην κοιλάδα της Πίζας. Απομονωμένος εκεί, μακριά από την ενεργό πολιτική, την επάνοδο στην οποία πάντοτε λαχταρούσε, έγραψε τα σημαντικότερα έργα του, μεταξύ των οποίων και τον Ηγεμόνα. Το 1513 άρχισε τους Λόγους για τα πρώτα δέκα βιβλία του Τίτου Λίβιου, τους διέκοψε όμως για να γράψει, από τον Ιούλιο ως τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους, τον Ηγεμόνα. Το 1516 ακολούθησε ο Διάλογος γύρω από τη γλώσσα, όπου υποστηρίζει τη χρησιμοποιηση της φλωρεντινής διαλέκτου, και το 1518 η κωμωδία Μανδραγόρας, που θ¬ωρείται από τα αριστουργήματα του θεάτρου του 16ου αιώνα. Το έργο του αυτό καθώς και το διαλογικό Περί της τέχνης του πολέμου (1519-1520) είναι τα μόνα που εκδόθηκαν όσο ζούσε ο συγγραφέας τους, το 1524 και το 1521 αντίστοιχα. Άλλωστε, ο Μακιαβέλλι ήταν τότε περισσότερο γνωστός ως κωμωδιογράφος παρά ως πολιτικός στοχαστής. Το 1520 έγραψε το ιστορικό έργο Η ζωή του Καστρούτσο Καστρακάνι και την ίδια χρονιά του ανέθεσε ο Ιούλιος των Μεδίκων τη συγγραφή της ιστορίας της Φλωρεντίας (Φλωρεντινές ιστορίες, 1520-1525). Στα 1525 χρονολογείται και το άλλο θεατρικό του έργο, η Κλιτία. Έγραψε επίσης τη νουβέλα Ο αρχιδιάβολος Μπελφαγκόρ και τα έμμετρα Κεφάλαια και Χρυσός γάιδαρος (αυτοβιογραφικό, αλληγορικό). Από το 1520 ο Μακιαβέλλι επανήλθε στην πολιτική ζωή, αλλά τα καθήκοντα που του ανέθεταν δεν ήταν τόσο σημαντικά όπως παλαιότερα. Πέθανε το χρόνο που επικράτησαν πάλι οι δημοκρατικοί στη Φλωρεντία. Οι υπηρεσίες όμως που είχε προσφέρει τα τελευταία έτη στους ευγενείς, τους έκαναν να μην τον εμπιστεύονται πια και δεν του έδωσαν κανένα αξίωμα. Ο Ηγεμόνας (εκδόθηκε το 1531) θεωρήθηκε διαβολικό βιβλίο. Σήμερα, παρά την καλύτερη γνώση και κατανόηση του έργου του και της προσωπικότητάς του, το όνομά του εξακολουθεί να προκαλεί ένα είδος τρόμου. Ο λόγος φαίνεται πως είναι το ότι ο διανοούμενος αυτός του 1500 τόλμησε να μιλήσει για πράγματα που, παρότι αποτελούν τους σταθερούς κανόνες που ακολούθησαν και ακολουθούν οι πε¬ρισσότεροι ηγεμόνες και οι κάθε είδους ηγεμονίσκοι όλων των εποχών, δεν λέγονται. Το σκανδαλιστικότερο ίσως έγκειται στο ότι προτρέπει σ’ αυτό τον τρόπο σκέψης και δράσης, και τούτο θεωρείται μεγάλο αμάρτημα, καθώς σε όλες τις κοινωνίες υπάρχει τεράστιο χάσμα ανάμεσα στη ζωή γενικότερα –και ειδικότερα στην πολιτική ζωή– και στην ηθική διαπαιδαγώγηση των πολιτών. Το ν’ αποκαλύπτεις τις σκέψεις και τις μεθόδους που βρίσκονται πίσω από πολιτικές ενέργειες και γεγονότα, αφαιρώντας τα προσχήματα του δικαίου, της ηθικής, της θρησκείας κ.λπ., είναι στις κοινωνίες μας χειρότερο από το να διαπράττεις τα ίδια τα εγκλήματα.
Πηγή: http://www.kaktos.gr/default.asp?pid=13&itm=55

[2] Το Index Librorum Prohibitorum ("Κατάλογος Απαγορευμένων Βιβλίων") είναι ένα κατάλογος εντύπων τα οποία λογοκρίθηκαν από την Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία καθώς τα θεωρούσε επικίνδυνα για την ίδια και για την πίστη των μελών της. Στις διάφορες εκδόσεις του περιέχονται οι εκκλησιαστικοί κανόνες σχετικά με την ανάγνωση, την πώληση και τη λογοκρισία των βιβλίων.
Ο σκοπός του καταλόγου ήταν η αποτροπή της ανάγνωσης ανήθικων βιβλίων και έργων, τα οποία περιείχαν θεολογικά σφάλματα, και της διαφθοράς των πιστών. Ο κατάλογος δεν συμπληρωνόταν αποκλειστικά ως αντίδραση σε βιβλία που είχαν ήδη κυκλοφορήσει. Οι Καθολικοί συγγραφείς είχαν τη δυνατότητα να υπερασπίσουν τα γραφόμενά τους και μπορούσαν στη συνέχεια να ετοιμάσουν μια νέα έκδοση του έργου τους με τις απαιτούμενες διορθώσεις ή περικοπές έτσι ώστε να αποφύγουν ή έστω να περιορίσουν την απαγόρευσή του. Η λογοκρισία πριν την έκδοση των βιβλίων ενθαρρυνόταν.
Ο πρώτος κατάλογος αυτού του είδους δεν δημοσιεύθηκε στην Ρώμη, αλλά στην Ολλανδία το 1529. Η Βενετία και το Παρίσι ακολούθησαν αυτό το παράδειγμα (1543 και 1551). Το πρώτο ρωμαϊκό Index (Κατάλογος) ήταν έργο του Πάπα Παύλου Δ' (1557, 1559). Το έργο της λογοκρισίας θεωρήθηκε πολύ αυστηρό και, μετά από τον επαναπροσδιορισμό της εκκλησιαστικής νομοθεσίας στο ζήτημα της απαγόρευσης των βιβλίων, ο Πάπας Πίος Δ΄ ανακοίνωσε επίσημα το λεγόμενο Tridentine Index (Κατάλογος του Τριέδου), την βάση όλων των μετέπειτα καταλόγων μέχρι που ο Πάπας Λέων ΙΓ΄, το 1897, δημοσίευσε το Index Leonianus (Λεόντειος Κατάλογος). Οι πολύ πρώιμοι κατάλογοι ήταν έργο της Επιτροπής της Ιερής Υπηρεσίας (Congregation of the Holy Office) της Καθολικής Εκκλησίας (πρόκειται για την Επιτροπή της Ιεράς Εξέτασης [Sacred Congregation of the Inquisition], αργότερα γνωστή ως Επιτροπή για τo Δόγμα της Πίστης [Congregation for the Doctrine of the Faith]).

Πηγή: wikipedia.
[3] Μερικές σκέψεις του Μακιαβέλι, από τα «Σχόλια στον Τίτο Λίβιο»: «Όποιος έπαινος πρέπει σε αυτόν που θεμελιώνει μια δημοκρατία ή ένα βασίλειο, τόση κατάκριση αξίζει σε όποιον θεμελιώνει την τυραννία». «Όποιος αντιμάχεται όλο το λαό δεν βρίσκει ποτέ ησυχία, και σε όσο περισσότερη καταπίεση ξεπέφτει τόσο πιο αδύνατη γίνεται η εξουσία του. Το καλύτερο φάρμακο είναι να ζητήσει τη φιλία του λαού». «Ολέθρια για την πολιτεία είναι η εξουσία που κάποιος αρπάζει και όχι εκείνη που παραχωρείται με ελεύθερες εκλογές». «Περισσότερο γνωστικός και σταθερός είναι ο λαός παρά ο ηγεμόνας». Πηγή: «Νικολό Μακιαβέλι, Ο Ηγεμόνας, εκδ.Κάκτος, Επιλεγόμενα,σσ.200.
[4] Σταχυολογώντας από τα «Επιλεγόμενα» στον «Ηγεμόνα», ο.π., σσ. 179-229, που γράφει ο Σάκης Σαλκιτζόγλου.
[5] Πλάτωνος, «Πολιτεία», Α,10.
[6] Μάρλοου, «ο Εβραίος της Μάλτας».